بزرگداشت ادوارد سعيد روشنفکر بزرگ فلسطينی ـ آمريکايی
در نخستين سالگرد درگذشت او

به ابتکار دانشگاه پاريس‮ ‬۷‮ (‬دونی ديدرو‮) ‬و همکاری شعبهء دانشگاه کلمبيا در پاريس و پشتيبانی کتابخانهء ملی فرانسه و مشارکت راديو‮ »‬فرانس کولتور‮« ‬درروزهای‮ ‬۲۴‮ ‬و‮ ‬۲۵‮ ‬سپتامبر‮ ‬۲۰۰۴،‮ ‬سميناری بين المللی ويژهء بحث و گفتگو دربارهء آثار ادوارد سعيد دکتر افتخاری دانشگاه پاريس‮ ‬۷‮ ‬و استاد ادبيات تطبيقی دانشگاه کلمبيا در کتابخانهء ملی فرانسه‮ (‬فرانسوا ميتران‮) ‬برپا شد‮. ‬حدود‮ ‬۳۰‮ ‬شخصيت دانشگاهی،‮ ‬پژوهشگر و نويسنده از افق های مختلف فکری و از کشورهای متعدد از انگليس و ايالات متحده گرفته تا هند و لبنان و آفريقای جنوبی و فرانسه در آن سمينار شرکت داشتند و با حضور کسانی مانند فيلسوف فرانسوی اتی ين باليبار و شاعر بزرگ فلسطين محمود درويش و نمايندهء عام‮ (‬سفير‮) ‬فلسطين در فرانسه ليلا شهيد کوشيدند دستاورد و ميراث فکری و فرهنگی نويسندهء‮ »‬شرق شناسی‮« ‬را بررسی و ارزيابی کنند‮. ‬لوموند مورخ‮ ‬۲۸‮ ‬سپتامبر در گزارشی نوشت‮:‬
‮»‬انديشهء ادوارد سعيد‮ (‬متولد‮ ‬۱۹۳۵‮ ‬در بيت المقدس که در سپتامبر‮ ‬۲۰۰۳‮ ‬در نيويورک درگذشت‮) ‬در عرصه های مختلف هنر،‮ ‬علوم انسانی و اجتماعی يعنی در ادبيات،‮ ‬نقد ادبی،‮ ‬تحقيقات پسا استعماری،‮ ‬موسيقی،‮ ‬زيبايی شناسی،‮ ‬سياست،‮ ‬جايگاه و نقش روشنفکر‮... ‬درخشيده است‮. ‬
هرچند مداخله های سياسی وی بيشتر معروف همگان است،‮ ‬اما شرکت کنندگان در سمينار،‮ ‬بر شخصيت ادوارد سعيد به عنوان استاد ادبيات تطبيقی و موسيقی شناس درنگ کردند،‮ ‬زيرا به نظر خانم سونيا دايان ـ هرزبرون استاد جامعه شناسی دانشگاه پاريس‮ ‬۷،‮ ‬در اين عرصهء آکادميک و هنری ست که انديشهء ادوارد سعيد ماندگارترين اثر را برجا گذاشته است‮. ‬به عقيدهء سونيا دايان،‮ ‬ادوارد سعيد با اصالت و قدرت ابداعی و شخصيت چند جانبهء خود اثری سترگ برجای گذاشت که عرصه های آنیِ‮ ‬سياست را تا ادبيات و موسيقی کلاسيک در می نوردد‮. ‬ادوارد سعيد هرگز از رفت و آمد بين اين عرصه ها و پژوهش و نظريه بردازی حولِ‮ ‬اين چند جانبگی بازنايستاد‮.‬
نخستين کارهای ادوارد سعيد بر آثار ژوزف کنراد و رمانهای او که مختص حماسهء استعماری ست متمرکز بود‮. ‬نويسندهء‮ »‬در دل تيرگی ها‮« ‬نقاط مشترکی با نويسندهء فلسطينی داشته است‮. ‬رمان نويس لبنانی خانم دومينيک اده يادآوری کرد که هردو تبعيدی بودند،‮ ‬هردو به زبان انگليسی می نوشتند و هردو کوشيدند جايی برای دنيای خود در جهان بازکنند‮...‬
ادوارد سعيد که خود نوازندهء پيانو بود و با دوست اسرائيلی خود دانيل بارن بويم بنيادی که نام هردوشان را بر خود دارد تأسيس کرد که موزيسين های اسرائيلی و فلسطينی را هر سال در يکجا گرد می آورد،‮ ‬در جريان زندگی خود اهميتِ‮ ‬هرچه والاتری برای موسيقی قائل شد به طوری که سونيا دايان موسيقی را استعاره ای از انديشهء او می داند‮: »‬آثار او چندصدايی ست و سليقه هايش او را بيشتر به سوی سمفونی می برند‮. ‬در يکی از فصول کتابش‮ ‬مدونات موسيقايی،‮ ‬وارياسيون های بتهوون را با موسيقی ام کلثوم به موازات يکديگر قرار می دهد‮...‬
آشيل امبمبه استاد دانشگاه ويت واترستاند در آفريقای جنوبی،‮ ‬اين نويسندهء فلسطينی را با فرانتس فانون نويسندهء‮ ‬‮»‬پوست های سياه،‮ ‬صورتک های سفيد‮«‬‮ ‬مقايسه می کند چرا که هردو را‮ »‬درگير با احساس شتابزدگی‮« ‬می داند و اهميت مسألهء استعمار را در آثار هردو تأکيد می کند‮. ‬هردوی آنها به شموليت جهانی بر اساس صحنه ای ازجهان که با شموليت استعماری رقم خورده می انديشند‮.‬
به عقيدهء الياس خوری،‮ ‬رمان نويس لبنانی و نويسندهء‮ »‬دروازهء خورشيد‮«‬،‮ ‬ادوارد سعيدِ‮ ‬پناهنده و مهاجر تضاد‮ »‬تبعيدیِ‮ ‬تبعيديان بودن‮« ‬را تجربه کرد،‮ ‬اما تزوتان تودوروف مدير گروه پژوهش در مرکز تحقيقات ملی فرانسه گفت‮: ‬اين انسانِ‮ ‬رانده از ميهن هرگز نخواست خود را در دوگانگیِ‮ ‬اصطلاحِ‮ »‬جلاد ـ قربانی‮« ‬محبوس کند‮.‬
تبعيد به مثابهء معضلی خلاق،‮ ‬به مثابهء کليدی برای درک انسانيت و به حاشيه رانده شدگانی که به واقع،‮ ‬اکثريت جهان را تشکيل می دهند انديشهء ادوارد سعيد را بسيار به خود مشغول داشته است‮. ‬تودوروف از سخن خود چنين نتيجه گيری می کند‮: ‬او بين يک روشنفکر و يک تبعيدی رابطه ای برقرار کرده می گفت تبعيد يکی از‮ ‬غم انگيزترين سرنوشت ها ست،‮ ‬اما تبعيد به خاطر عدم استقرارش انسان را به انديشه وا می دارد‮. ‬تجربهء مرزها،‮ ‬از آنجا که توجه ما را به گروه هايی که قربانی تبعيض اند بر می انگيزد،‮ ‬يکی از عوامل تشکيل دهندهء اومانيسم امروز است‮. ‬انسان رانده از ميهن در دو فرهنگ مشارکت دارد،‮ ‬بی آنکه خود را با هيچکدام هم هويت بداند‮. ‬اينکه در آنِ‮ ‬واحد هم درون چيزی باشی و هم بيرون از آن،‮ ‬شرط اومانيسم امروز است‮.‬
روز اول سمينار،‮ ‬با اينکه روز تعطيل نبود،‮ ‬حضور حدود‮ ‬۳۵۰‮ ‬نفر در آمفی تئاتر بسيار جالب بود‮. ‬سازماندهیِ‮ ‬سمينار با ترجمهء همزمان انگليسی به فرانسه و بالعکس و چاپ پوستر ادوارد سعيد و ارائهء خلاصه ای از تمام سخنرانی ها در چندين سطر به دو زبان انگليسی و فرانسه و حضور رايگان در سمينار،‮ ‬کاری بود در خورِ‮ ‬جايگاه دانشگاهیِ‮ ‬برگزارکنندگان و سخرانان و نيز شخصيت ادوارد سعيد‮. ‬شمار ايرانيانی که در اين سمينار و لو در بخشی از آن حضور يافتند،‮ ‬مانند موارد مشابه،‮ ‬متأسفانه بسيار اندک و معدود بود‮. ‬برگزار کنندگان از اينکه نتوانسته بودند بخشی از سمينار رابه موسيقی‮ (‬که عرصه ای از موارد اهتمام ادوارد سعيد بوده‮) ‬اختصاص دهند عذرخواهی کردند‮. ‬بخشی از سخنرانی ها در شمارهء ماه دسامبر مجلهء دانشگاه شيکاگو‮ ‬(Critical Inquiry)‮ ‬منتشر خواهد شد‮. ‬همچنين احتمال دارد که کل مباحث را دانشگاه پاريس‮ ‬۷‮ ‬به فرانسوی منتشر کند‮. ‬شايان ذکر است که از نيمهء اکتبر به بعد قرار است راديو فرانس کولتور متن سخنرانی ها را پخش کند‮.‬
در پايان سمينار و در محل ديگری يعنی در‮ ‬Reid Hall‮ ‬شعبهء دانشگاه کلمبيا در پاريس،‮ ‬شب شعری به افتخار ادوارد سعيد و حضور محمود درويش برپا شد‮. ‬ابتدا خانم دانيل هاس دوبوسک مدير اين مؤسسه قطعاتی از يک نوشتهء ادوارد سعيد را خواند و سپس محمود درويش شعر بلندی را که به ياد ادوارد سعيد سروده به عربی قرائت کرد و بعد ترجمهء آن به فرانسوی خوانده شد‮. ‬در اين شب شعر که بسيار مورد استقبال حضار قرار گرفت،‮ ‬متن يکی از سخنرانی های ادوارد سعيد در همين مؤسسه تحت عنوان‮ »‬نابرابری درمان ناپذير‮« ‬در اختيار حاضران بود‮. ‬اين متن شايد نمونه ای باشد از کار ادوارد سعيد در نقد ادبی که در آن آثار جوناتان سويفت،‮ ‬نويسندهء سفرهای گاليور را ارزيابی می کند‮.‬
برخی از مقالات ادوارد سعيد و نيز ترجمهء انگليسی و فارسی اين شعر محمود درويش را روی سايت انديشه و پيکار‮ ‬(peykarandeesh.org) خواهيد يافت‮.‬
از آثار ادوارد سعيد،‮ ‬غير از مقالات متعدد،‮ ‬تا آنجا که می دانيم تنها اينها به فارسی ترجمه و در تهران منتشر شده است‮:‬
‮- ‬شرق شناسی
‮- ‬اسلام رسانه ها،‮ ‬انتشارات توس
‮- ‬نشانه های روشنفکران،‮ ‬نشر آگه‮.‬